Haczedilemeyen mallar, eski dilde hacze kabil olmayan mallar şeklinde ifade edilirdi. Vatandaşların asgari yaşam standartlarının korunması devletin temel görevlerinden olup, haczedilemeyen mallara ilişkin düzenlemeler de bu görevin doğal bir sonucudur.
Haciz Nedir?
Haciz, kesinleşmiş bir icra takibini konusu olan belli bir para alacağının ödenmesini sağlamak için, talepte bulunan alacaklı lehine alacağı karşılayacak miktar ve değerdeki borçluya ait mal ve haklara icra dairesi tarafından hukuken el konulmasıdır.
Ödeme emrinin yani takibin kesinleşmiş olmasına rağmen, borçlu borcunu ödemezse, alacaklı takibe devam edilmesini yani haciz isteyebilir. Böylelikle icra dairesi, borçlunun mallarını satar ve elde edilen para ile alacaklının alacağını öder.
İcra İflas Kanunu ve takip hukuku ilkelerine göre asıl olan alacaklının alacağına kavuşmasını sağlamak olduğundan kural olarak borçluların tüm mal ve haklarının haczi mümkündür. Ancak bazı mal ve haklar vardır ki bunlara devlet gücü ile haczetmek el koymak kanun ile yasaklanmıştır. İşte bu mallara haczedilemeyen mallar denir.
Haczedilemeyen Mallar ve Haklar Nelerdir?
Haciz ile ilgili temel prensip şudur, parasal değeri olup borçlunun malvarlığına dahil her şey haczedilebilir; bununla birlikte, haczedilemezlik istisnadır ve kanunda açıkça düzenlenmiş olması gerekmektedir.
Haczedilemeyen mallar ve haklar hakkındaki hükümler; ilamlı icra, ilamsız icra ve ihtiyati hacizde uygulanır.
Tamamı Haczedilemeyen Mallar ve Haklar Nelerdir?
Maddi hukuka göre başkasına devri yasak olan mallar ve haklar haczedilemez. Örneğin,
-Kişiye sıkı sıkıya bağlı haklar haczedilemez (TMK m.23).
-Manevi tazminat talepleri haczedilemez (TBK m.56, m.58).
-Oturma hakkı haczedilemez (TMK m.823).
-Diğer irtifak hakları haczedilemez (TMK m.677)
-Ana ve babanın çocuk malları üzerindeki kullanım hakkı haczedilemez (TMK m.838).
-Ölünceye kadar bakma alacaklısının hakkı haczedilemez (TBK m.619/I).
-Bütünleyici parçalar taşınmazdan ayrı haczedilemez.
Genel olarak İcra ve İflas Kanunu’nun 82. Maddesinde haczedilemeyen mal ve haklar sıralanmıştır. Sınırlı olan bu sayım genişletilemez.
Devlete Ait Olan Haczedilemeyen Mallar
Devlete karşı icra takibi yapılır. Ancak devlet malları haczedilemez. Devlet borçlarını kendisi öder ve bu hukuk devletinin bir gereğidir. Kamuda aksaklığa yol açılması engellenmiş olur. Devlet malları haczedilemeyen mal kapsamındadır. Köyün orta malları (köye ait mera otlak, köyün bankadaki parası) ve İl Özel İdaresinin proje karşılığı borçlanma yoluyla elde edilen gelirler de bu kapsamda haczedilemeyen mal, hak ve ücretlerdendir. Belediyenin kamu hizmetine tahsis ettiği mallar haczedilemez.
Devlete karşı, para alacağından dolayı veya kiralamış olduğu bir taşınmazın tahliyesine yönelik ilamsız icra takibi yapılabilir.
Ekonomik faaliyeti, sermayesinden ziyade bedenî çalışmasına dayanan borçlunun mesleğini sürdürebilmesi için gerekli olan her türlü eşya haczedilemez.
Borçlunun mesleğini sürdürmesi için gerekli her türlü eşya haczedilemeyen mallar olarak ifade edilir. Örnek olarak borçlunun mesleği için gerekli olan önlük, tulum gibi eşyalar haczedilemeyen mallardır.
Para, kıymetli evrak, altın, gümüş, değerli taş, antika veya süs eşyası gibi kıymetli şeyler hariç olmak üzere, borçlu ve aynı çatı altında yaşayan aile bireyleri için lüzumlu eşya haczedilemez.
Örneğin borçlunun işitme cihazı, numaralı gözlüğü haczedilemez. Haczedilemeyen mal gerekli ev eşyası olarak yatak, giysi dolabı örnek verilebilir. Aynı amaçla kullanılan eşyanın birden fazla olması durumunda bunlardan sadece biri haczedilemez olarak nitelendirilir.
Borçlu Çitfçi Olması
Borçlu çiftçi ise kendisinin ve ailesinin geçimi için zaruri olan arazi ve çift hayvanları ve nakil vasıtaları ve diğer eklenti ve ziraat aletleri; değilse, sanat ve mesleki için lüzumlu olan alet ve edevat ve kitapları ve arabacı, kayıkçı, hamal gibi küçük nakliye erbabının geçimlerini temin eden nakil vasıtaları haczedilemez.
Bakkalın buzdolabı, sinemacının sinema makineleri veya zahirecinin baskülü haczedilebilir.
Borçlu ve ailesinin idaresi için gerekli mallar haczedilemez
Borçlu ve ailesinin idareleri için lüzumlu ise borçlunun tercih edeceği bir süt veren mandası veya ineği veyahut üç keçi veya koyunu ve bunların üç aylık yem ve yataklıkları,
Borçlunun ve ailesinin iki aylık yiyecek ve yakacakları ve borçlu çiftçi ise gelecek mahsul için lazım olan tohumluğu,
Borçlu bağ, bahçe veya meyve veya sebze yetiştiricisi ise kendisinin ve ailesinin geçimi için zaruri olan bağ bahçe ve bu sanat için lüzumlu bulunan alet ve edevat,
Geçimi hayvan yetiştirmeye münhasır olan borçlunun kendisi ve ailesinin maişetleri için zaruri olan miktarı ve bu hayvanların üç aylık yem ve yataklıkları haczedilemez.
Bahçenin haczedilemez olarak nitelendirilebilmesi için işliyor olması gerekir, ekilmeyen bahçe haczedilemez.
Borçlar Kanunu m.510 mucibinde haczolunmamak üzere tahsis edilmiş olmak kaydıyla hayatla iratlar haczedilemez.
Askerlik malullerine, şehit yetimlerine verilen harp malullüğü zammı ve diğer bazı gelirler haczedilemez.
Memleketin ordu ve zabıta hizmetlerinde malül olanlara bağlanan emeklilik maaşları ile bu hizmetlerden birinin ifası sebebiyle ailelerine bağlanan maaşlar ve ordunun hava ve denizaltı mensuplarına verilen uçuş ve dalış tazminat ve ikramiyeleri, Askeri malüllerle, şehit yetimlerine verilen terfi zammı ve 1485 numaralı kanun hükmüne göre verilen inhisar beyiye hisseleri haczedilemez.
Bir yardımlaşma sandığı veya cemiyeti tarafından hastalık, zaruret ve ölüm gibi hallerde bağlanan maaşlar haczedilemez
Örnek olarak Kızılay’ın yaptığı yardımlar haczedilemez.
Vücut veya sıhhat üzerine oluşturulan zararlar için tazminat olarak zarar gören kişinin kendisine veya ailesine toptan veya irat şeklinde verilen veya verilmesi lazım gelen paralar haczedilemez.
Borçlunun haline münasip evi haczedilemez
Borçlunun evinin haczedilemeyeceğinin ileri sürülebilmesi için o evde bizzat oturması şart değildir. Evini kiraya vermiş ve başka evi de yoksa borçlunun kiradaki evi haczedilemez.
Ancak evin değeri fazla ise bedelinden haline münasip bir yer alınabilecek miktarı borçluya bırakılmak üzere haczedilerek satılabilir. Borçlunun münasip evi haczedilemez.
Borçlunun haline münasip evi haczedilirse borçlu meskeniyet savında bulunabilir. Bir evin haczedilemeyeceğinin ileri sürülmesine meskeniyet savı denir. Borçlunun meskeniyet savında bulunabilmesi için o evde bizzat oturması ya da tek evinin o olması gerekmez.
Borçlu evi üzerinde kendi özgür iradesiyle ipotek kurmuşsa daha sonra bu yerle ilgili meskeniyet iddiasında bulunamaz. Zira kendi evini kendi iradesiyle ipotek eden borçlunun artık ona gereksinimi kalmadığı kabul edilmelidir. Ancak ipotek; mesken kredisi, esnaf kredisi, zirai kredi gibi zorunlu olarak kurulmuş ipoteklerden ise borçlunun daha önce ipotek ettiği taşınmaz hakkında, sonradan haczedilemezlik şikayetine bulunması mümkündür.
Meskeniyet şikayeti yedi günlük süreye tabidir. Bu süre haczin öğrenildiği tarihte başlar. Borçlu süresi içinde şikayette bulunmazsa meskeniyet savından vazgeçmiş sayılır. Ancak bu vazgeçme yalnız o icra takibi içindir, borçlu başka takiplerde meskeniyet savını ileri sürebilir.
Öğrenci bursları haczedilemez
Öğrencilere verilen burs, kredi ve nakdi yardım adı altında ödenen miktar haczedilemeyen mal, hak ve ücretlere dahildir.
İcra İflas Kanununda bazı mal ve hakların neye göre haczedilip haczedilemeyeceği özellikle belirtilmiştir;
Yavrulu hayvanların haczi
Hayvan hacizlerinde, anaları tarafından beslenme ve bakılmaya muhtaç olan yavrular analarından ayrı haczedilemeyecekleri gibi bunların anaları da yavrularından ayrı haczedilemezler. (İİK m.83/b)
Taşınmaz Rehni Kapsamındaki Eklentinin Haczi
Taşınmaz rehni ipotek akit tablosunda sayılı bulunan eklenti taşınmazdan ayrı olarak haczedilemez. Bunlar da haczedilemeyen mallara dahildir.
Yetişmemiş mahsullerin haczi
Yetişmemiş her nevi toprak ve ağaç mahsulleri yetişmeleri zamanından en çok iki ay evvel haczolunabilir. Bu suretle haczedilen mahsullerin borçlu tarafından başkasına devri haczeden alacaklıya karşı hükümsüz olup icranın devamına mani olmaz.
Alacağı taşınmaz rehinle temin edilmiş olan alacaklının tamamlayıcı parça olarak rehnin yetişmemiş mahsulleri üzerinde haiz olduğu hakka halel gelmez. Ancak rehin alacaklı icrada paraya çevrilmesi için mahsullerin yetişmesinden evvel takip talebinde bulunmuş olmalıdır.
Özel Kanunlarda Haczedilemeyeceği Yazılı Mal ve Haklar
Haczedilemeyen mallar hakkında özel mevzuat hükümleri yol göstericidir. (İİKm.82/I). Bu mal ve haklara şunlar örnek verilebilir:
- Sosyal Güvenlik Kurumunca bağlanan gelir ve aylıklar taşınır taşınmaz dahil her türlü hak ve alacak haczedilemez.
- 775 Sayılı Gecekondu Kanununun 34/e maddesi uyarınca bu kanun hükümlerine göre belediyelerce tahsis olunan arsalar, yapılar ve bu arsalar üzerine yapılan bina ile meydana gelen taşınmaz mallar, (tahsis tarihinden itibaren 10 yıl süre içinde haczedilemez.)
- 1005 Sayılı İstiklal Madalyası verilmiş bulunanlara vatani hizmet tertibinden bağlanan aylıklar haczedilemez.
- 1136 Sayılı Avukatlık Kanunun 164/Son maddesi uyarınca avukatlık ücreti haczedilemez.
- 5543 Sayılı İskan Kanununun 21.maddesi gereğince, bu kanuna göre verilen taşınmaz mallar, (temlik tarihinden itibaren 10 yıl süre ile hiçbir suretle haczolunamaz)
- Eser sahibinin ve mirasçılardan birinin mülkiyeti altında bulunan henüz alenileşmemiş bir eserin müsvedde ve asılları haczedilemez.
- 128 sayılı Kanun uyarınca askeri öğrencilere bağlanan harçlıklar haczedilemez.
- 657 sayılı Devlet Memurları Kanunu uyarınca ödenen aile yardımı, doğum yardımı ve ölüm yardımı ödenekleri haczedilemez.
- TSK Personel Kanunu’nu uyarınca askeri öğrencilere verilen harçlıklar, subay ve astsubaylara verilen aile yardımı ödenekleri, subay ve astsubaylara verilen doğum yardımı ödeneği, subay ve astsubaylara verilen ölüm yardımı ödeneği haczedilemez.
- Uzman jandarma adaylarına okuldaki eğitim ve öğrenim süresince ödenen harçlıklar haczedilemez.
- İşsizlik ödeneği, (nafaka borçları dışında haciz edilemez.)
- Yüksek Öğrenim Kredi Ve Yurtlar Kurumunca verilen burs-kredi ve nakdi yardımlar haczedilemez.
Haczedilemeyen Mallar İle İlgili Özel Mevzuat Düzenlemeleri
- 5510 sayılı Sosyal Sigortalar ve Genel Sağlık Sigortası Kanununun 93 üncü maddesine göre, gelir, aylık ve ödenekler; 88 inci maddeye göre takip ve tahsili gereken alacaklar ile nafaka borçları dışında haczedilemez. Bu Kanun hükmü gereğince, ödenek (geçici iş göremezlik ödeneği, emzirme ödeneği, evlenme ödeneği), sürekli iş göremezlik gelirleri, ölüm geliri ve emekli aylıkları, sigorta primi, idari para cezası, gecikme cezası/gecikme zammı alacakları ile nafaka borçları için ilgili sigortalı, emekli veya hak sahiplerinin muvafakati olmadan da haciz konulabilmektedir.
- 1581 Sayılı Tarım ve Kredi Kooperatifleri ve Birlikleri Kanununun 13 üncü maddesine göre “Ortakların kredilerine mesnet olarak gösterdikleri ürünleri, hayvanları ve üretimleri ile ilgili her türlü makine ve araçları üzerinde ortağı bulundukları kooperatiflerin mutlak rehin hakları vardır. Bunlar, borçlu ortaklara yediemin sıfatıyla teslim edilmiş sayılırlar ve üçüncü şahıslar tarafından hiçbir suretle haciz olunamazlar.
- 4081 Sayılı Çiftçi Mallarının Korunması Hakkında Kanunun 22 inci maddesine göre, koruma sandığının varlıkları devlet malı sayıldığı için koruma gelirleri ile koruma sandığındaki paraya haciz konulamaz.
- 775 sayılı Gecekondu Kanununun 34 üncü maddesine göre, belediyelerce tahsis olunan arsalar, yapılar ve arsalar üzerinde yapılan bina ile meydana gelen taşınmazlar tahsis tarihinden itibaren 10 yıllık süre içinde haczedilemez.
- 2828 sayılı Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanununun 29 uncu maddesine göre, korunmaya ve yardıma muhtaç aile ve kişilere yapılacak ödemeler ve sağlanacak yardımlar başkasına devir, temlik ve haciz edilemez.
- 6361 Sayılı Finansal Kiralama, Factoring ve Finansman Şirketleri Kanununun 29/2 maddesine göre, finansal kiralama konusu mallar, sözleşme süresi içinde haczolunamaz.
- 2886 Sayılı Devlet İhale Kanununun 26. maddesine göre, her ne surette olursa olsun idarece alınan teminatlar haczedilemez.
- Telekomünikasyon hizmetleri ile ilgili olarak abone veya kullanıcılara tahsis eilen numara ve hat kullanımı gibi intifa ve kullanım hakları haczedilemez. 406 Sayılı Telgraf ve Telefon Y. Ek m.25)
Bir Kısmı Haczedilemeyen Haklar
Kısmen haczedilemeyen hususları İİK m. 83 düzenlemiştir. Maaşlar, tahsisat ve her nevi ücretler, intifa hakları ve hasılatı, ilama müstenit olmayan nafakalar, tekaüt maaşları, sigortalar veya tekaüt sandıkları tarafından tahsis edilen iratlar, borçlu ve ailesinin geçinmeleri için icra memurunca lüzumlu olarak takdir edilen miktar tenzil edildikten sonra haczolunabilir (İİKm83/I).
Ancak haczolunacak miktar bunların dörtte birinden az olamaz. Birden fazla haciz var ise sıraya konur. Sırada önde olan haczin kesintisi bitmedikçe sonraki haciz için kesintiye geçilemez (İİKm83/II).
İlama bağlı nafakaların tamamı haczedilemez.
Bunun dışında özel olarak işçi ücretleri bakımından işçi ücretlerinin dörtte birinden fazlası haczedilemez. İşçinin bakmak zoruna olduğu nafaka borcu alacaklılarının hakları saklıdır (İş Kan. m.35).
Haczedilmezlikten Feragat
Borçlu haciz sırasında veya hacizden sonra belli bir mal, hak ve ücretin haczedilmezliğinden feragat edebilir. Bu feragat iki şekilde olabilir;
1.Haczedilemeyen mallar, haklar veya ücretlerden feragat açık şekilde yapılabilir.
2.Hacze uygun olmayan yani haczedilemeyen mal, hak veya ücretin haczedilmesi halinde hacze karşı şikâyet yoluna başvurmayarak zımni şekilde yapılabilir.
Borçlunun hacizden önce haciz için uygun olmayan yani aslında haczedilemeyen mal ve haklar örnek olarak haline uygun evin haczedilebileceği hakkında alacaklı ile yapmış olduğu anlaşma geçerli değildir. Amaç borçlunun korunmasıdır. Çünkü borçlu hacizden önce anlaşmanın sonuçlarını ve hacze gelindiği zaman ki neticeyi öngöremeyebilmektedir.
Borçlunun belli bir alacaklıya karşı belli bir mal veya hakkın haczedilemeyeceğinden feragat etmiş olması sadece o alacaklı bakımından hüküm ifade eder. Borçlu diğer alacaklılara karşı o malın haczedilemeyeceğini ileri sürebilir.
Haczedilmezlik Nasıl Belirlenir?
Bir malın veya hakkın haczedilip haczedilemeyeceği haczi yapan icra müdürü tarafından belirlenir. Borçlunun ve alacaklının malın haczedilip haczedilemeyeceği iddiaları icra memurunun işin kolaylaştırabilir.
İcra memuru mal veya hakların haczedilip haczedilemeyeceği konusundaki kararını gerekçeli olarak vermek zorundadır (İİK m. 8/II)
Haczedilemeyen Mallar Haciz İşlemine Tabi Tutulursa:
İcra müdürü borçlunun haczedilemeyeceğini iddia ettiği bir malı haczederse borçlu icra müdürünün haciz kararına karşı şikâyet yoluna başvurabilir. Şikayet icra mahkemesince incelenir.
Yetkili icra mahkemesi, şikayet konusu haciz işlemini yapan icra müdürlüğünün bağlı bulunduğu icra mahkemesidir ve bu mahkemenin yetkisi kesindir. Dolayısıyla bu konuda taraflar arasında yetki sözleşmesi yapılamaz.
Haciz işlemi istinabe yoluyla yapılmış ise yetkili icra mahkemesi, istinabe olunan yerdeki icra dairesinin bağlı bulunduğu icra mahkemesidir.
İcra mahkemesi, şikayeti basit yargılama usulüne göre inceler. Kanunda aksine hüküm bulunmayan hallerde mahkemece öncelikle duruşma açılıp açılmayacağına karar verilir. Duruşma yapılmasına karar verirse tarafları en kısa zamanda duruşmaya çağırır ve gelmeseler bile şikayeti inceleyerek karar verir.
Mahkeme, şikayet edenin bildirmiş olduğu nedenlerle bağlı değildir. Şikayet başvurusunu incelerken takdiri kanıtlara başvurabilir; yani tanık dinleyebilir, bilirkişiye başvurabilir, keşfe karar verebilir.
Şikayet kendiliğinden icrayı durdurmaz. Ancak icra mahkemesi şikayet sonuçlanıncaya kadar istem üzerine veya kendiliğinden icranın durdurulmasına karar verebilir (İİK m.22)
Borçlunun haczedilemeyen malının haczedilmiş olması halinde şikayet yedi günlük süreye tabidir. Yedi günlük şikayet süresi haczin öğrenildiği tarihten itibaren işlemeye başlar. Şikayeti süreye bağlı olmayan bazı haller vardır. Bu haller;
-Devletin ve diğer kamu tüzel kişilerinin mallarının haczedilemeyen mal olduğu süresiz şikayet yoluyla ileri sürülebilir.
-Borçlu için önemli olan yani çok gerekli örnek olarak giyecek, yiyecek gibi şeylerin haczedilmesi halinde de şikayetin süresiz olması gerekir.
İcra İflas Kanunu ilgili maddelerinde hangi malların haciz edilemeyeceği açıkça belirtmiştir. Bunun dışında kalan ve maddi değer arz eden her nevi mal haciz edilebilir.